Loki – Het Rad

SPIEGELBEELD, VERTEL EENS EVEN ………
Van alle goden en godinnen in de Noordse Traditie is Loki waarschijnlijk wel degene met de beroerdste PR. Ik weet geen van zijn collega’s te bedenken wiens reputatie net zo slecht is – tenzij je probeert te bedenken wat de reuzen van Donar vinden. Ik ben dan ook één van de relatief kleine groep mensen die Loki echt ontzettend leuk vind. Daarom wil ik nu eens proberen een ander licht te laten schijnen op deze vreemde god.

HET ZAL JE KIND MAAR WEZEN………
Wie is Loki? Laten we eens beginnen bij zijn afkomst en overige familie-relaties. Zijn ouders zijn Farbauti en Laufey, twee obscure figuren die met name genoemd worden in de Proza Edda maar verder geen rol spelen in de godenverhalen. Farbauti (de vader) wordt geïdentificeerd als een reus; zijn naam zou ‘gevaarlijke mepper’ of iets soortgelijks betekenen en zou een aanduiding zijn van bliksem of storm. Laufey wordt meestal vertaald als ‘bladerrijk eiland’ of ‘vol van bladeren’, wat zou kunnen duiden op een bos- of boomgodin.
Deze afstamming is voor veel mensen een reden om Loki niet te accepteren als een god. Dit heeft mijns inziens te maken met het feit dat dezelfde mensen een god als Loki helemaal niet leuk vinden en dus hard zoeken naar feiten die hem van de goddelijkheid uit kunnen sluiten. Maar hoe zit het dan met Wodan, die rechtstreeks van de eerste reuzen afstamt? Of een godin als Skadi, die oorspronkelijk een reuzin was? Zien we hier misschien een evolutie-proces, van reus naar god?
Loki is getrouwd met Sigyn, een personage waar we verder niets over te weten komen. Haar naam betekent ‘zege-vriend(in)’, een naam die mij doet vermoe- den dat ze oorspronkelijk wel eens een walkure geweest zou kunnen zijn, of een godin die met overwinning in de strijd te maken had. De enige keer dat ze ergens een rol speelt is wanneer Loki vastgebonden ligt en zij een schaal boven zijn hoofd houdt om het neerdruppelende gif van een slang op te vangen. Sigyn is bijzonder trouw aan de wispelturige Loki. Samen hebben ze twee zonen, Vali en Narfi: eerstgenoemde werd in een wolf veranderd die zijn broer verscheurde, en met de darmen van Narfi werd Loki gebonden.
Naast dit lieflijke gezin heeft Loki nog drie kinderen. Uit een korststondige romance met de reuzin Angrboda zijn de wolf Fenrir, de Midgardslang (Jormun- gandr) en Hella, de heerseres over het dodenrijk voortgekomen. Deze kinderen worden eveneens op het slechte conto van Loki gezet. Maar dat is natuurlijk afhankelijk van hoe je tegen deze kinderen aankijkt. Hella is in mijn ogen niet slecht – ze vervult gewoon een noodzakelijke functie. Jormungandr zie ik als de begrenzer, vergelijkbaar met Saturnus in de astrologie. En je zou Fenrir kunnen zien als het principe van vernietiging, dat voorkomt dat we met enorme hopen afval blijven zitten.
Een bijzondere familieband is Loki’s bloedbroederschap met Wodan. Bloed-banden zijn bijzonder sterk en werden soms belangrijker geacht dan de regu- liere familiebanden (broers, zussen, zoons, dochters, ouders, enzovoort). In de Lokasenna maakt Loki dan ook aanspraak op zijn rechten via deze band:

Weet gij nog, Odin,
dat in oude tijd
wij ons verbonden met bloed?
Toen hebt gij bepaald,
gij zoudt proeven geen bier,
tenzij men ons beiden het bood.1

ADVOCAATJE GING OP REIS………
In veel verhalen zien we Loki opduiken als reisgenoot van andere goden. Dit is op zich al een opzienbarend feit: er is geen enkel verhaal waar hij alleen in voorkomt, of waar hij de hoofdrol in speelt. De goden waar hij mee reist zijn een klein groepje: aan de ene kant is hij vaak de reisgenoot van Donar, aan de andere kant zijn er verschillende verhalen van zijn reizen met Hoenir en Wodan. Loki’s rol in deze verhalen is die van katalysator: hij is vaak de aan-stichter van de gebeurtenissen die leiden tot een verandering in een situatie. Meestal betekent dit dat hij de goden in de problemen brengt. Dit gebeurt niet vanuit kwaadaardigheid, maar vanuit onbezonnen gedrag.

Een mooi voorbeeld hiervan is het verhaal waarin Wodan, Hoenir en Loki op reis zijn. Hun avondeten wordt verstoord door de reus Thjazi, die in vogel-gedaante op een nabije tak zit. Met zijn magie weet hij te verhinderen dat de os die de goden aan het roosteren zijn gaar wordt. Thjazi wordt afgekocht met een stuk van het vlees, maar het stuk wat hij neemt is zo groot, dat Loki boos wordt en hem aanvalt met een stok. Thjazi grijpt de stok, en Loki merkt tot zijn stomme verbazing dat hij de stok niet meer los kan laten. Na over rotsen en keien meegesleept te zijn dwingt Thjazi de ontvoering van Idunna af van Loki. In dit deel van het verhaal komt een interessant detail naar voren. Loki belooft aan de reus dat hij hem zal helpen Idunna te ontvoeren. Maar als Loki echt zo kwaadaardig zou zijn als hem wordt toegeschreven, wat zou hem een gegeven woord dan kunnen schelen? En helemaal een woord gegeven aan een reus, een vijand! Maar hij houdt zich aan zijn woord en zet de ontvoering van Idunna op touw. Als de goden erachter komen wat er gebeurd is moet Loki natuurlijk zorgen dat Idunna weer terugkomt. Gehuld in Freya’s valkenkleed vliegt hij naar Jotunheim, bevrijdt Idunna en brengt haar veilig thuis. Thjazi, die beiden achtervolgt in adelaarsgedaante, wordt verbrand als hij over de muren van Asgard vliegt.

Wat mij persoonlijk verbaast is het feit dat aan de ene kant Loki de goden in de problemen brengt door onbezonnenheid, maar aan de andere kant hij ze door scherpzinnigheid vaak weer uit de problemen haalt (of houdt). In de Thryms-kvida (ook wel bekend als het verhaal van Thor’s bruiloft), is het Loki die als eerste te horen krijgt dat Mjollnir verdwenen is. Thor gaat meteen naar Loki toe om hem om hulp te vragen als hij ontdekt dat zijn hamer weg is (Loki is dus volgens mij dan ook bij uitstek de god om aan te roepen als je iets bent kwijtgeraakt). Heimdal verzint de list Thor in bruidskleding (vermomd als Freya) naar de reuzen te laten gaan, en Loki gaat verkleed als bruidsmeisje met hem mee. Loki’s scherpzinnigheid voorkomt vervolgens dat Thor vroegtijdig door de mand valt. Hij verzint snel een plausibele verklaring voor ‘Freya’s’ eet- en drinkgewoonten, en ‘haar’ vurige ogen.
In de verschillende verhalen zien we de paradox van Loki: hij verenigt de tegenstellingen in zichzelf. Aan de ene kant is hij de onbezonnen, overhaast handelende god, aan de andere kant is hij de sluwe, snel-denkende god die in noodsituaties met juiste oplossingen komt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Dagaz-rune met hem geassocieerd wordt. Een hele praktische toepas-sing van de Dagaz is dat je deze rune kunt gebruiken om dingen of mensen te verbergen. Een toepassing die tevens verbonden is met één van de dieren waar Loki een affiniteit mee heeft: de vos. De kracht van de vos is het opgaan in de omgeving. De kracht van onopvallendheid. En ook wordt aan de vos vaak sluwheid toegeschreven. Denk bijvoorbeeld aan de verhalen van de beroemde Reinaart, die net als Loki een gewiekste grappenmaker is.

IK BEN MEZELF NIET OF NOOIT GEWEEST………
Na de achtergrond-informatie de praktische zaken. Waarom Loki? Zijn belang-rijkste kracht is die van verandering. Alles wat hij aanraakt zal nooit meer hetzelfde zijn. Volgens sommigen is deze verandering een ‘bijzonder drastische, oncomfortabele verandering die desondanks bijzonder bevorderlijk is; en het opgeblazene en pretentieuze doet leeglopen’.2 Hier ben ik het niet helemaal mee eens. Uit eigen ervaring weet ik dat Loki de noodzakelijke veranderingen op een vriendelijke rustige manier kan brengen. Dit zal dan vaak met de nodige humor gepaard gaan; hij wil toch zijn verzetje wel hebben!
Als meester van de verandering, beheerst hij een hele specifieke vorm van verandering: vormverandering. In verschillende verhalen zien we hoe hij een andere (meestal dierlijke) vorm aanneemt om zo te doen wat nodig is. Wat hierbij opvalt, is dat hij in twee gevallen naar Freya gaat om haar valkenkleed te lenen. Is dit een vorm die hij niet beheerst? Of zien we hier een verwijzing naar hoe Freya seidh aan de Asen geleerd heeft? Uit de Ynglingasaga weten we dat ze Odin onderwees in deze techniek, maar er staat nergens vermeld dat Loki dit ook van haar geleerd heeft.

Verandering van vorm is niet de enige kunst die hij verstaat – hij is ook in staat om van geslacht te veranderen. Dit komt het duidelijkst naar voren in het verhaal van de geboorte van Sleipnir. Hier verandert hij zich in een merrie die de hengst van een reus weglokt. In deze merriegedaante raakt hij/zij zwanger en het veulen dat geboren wordt is Sleipnir, het achtbenig paard dat het rijdier van Wodan is. Deze geslachtsverandering zou terug kunnen verwijzen naar zijn reuzen-afstamming. Ymir, de oerreus, verwekte kinderen bij zichzelf.
Een ander belangrijk aspect van Loki is humor. Alle vormen van humor: van sarcasme en leedvermaak, tot het kinderlijke plezier en de slappe lach. Loki is een god aan wie je een boterham met pindakaas offert. Zijn domein is de lach om de absurditeit van het leven. Hij is een plaag voor de mensen die zichzelf te serieus nemen. Om die reden draag ik tegenwoordig een button met een citaat van Terry Pratchett: ‘There’s nothing really damn stupid that humans won’t do’ – ‘Er is niks zo idioot dat een mens het niet zal doen’. Dat is voor mij een typische uitdrukking voor Loki’s visie op het leven.
In zijn rol van de grappenmaker heeft hij ook veel weg van Tijl Uilenspiegel. Met zijn grappenmakerij probeert hij vaak de mensen hun eigen absurditeit te laten zien. Loki is voor mij dan ook de god van de spiegel. De spiegel waarin je alle aspecten van jezelf kunt zien, zowel je goede als je slechte kanten. Maar hoeveel mensen willen dit zien? Meestal verwijten ze de spiegel dat deze hun slechte kanten toont (of slaan ze gewoon de spiegel kapot). De Lokasenna is een goed voorbeeld van Loki in zijn spiegel-aspect. Hierin neemt hij alle goden en godinnen op de hak, en laat zo een andere kant zien van de Asen en de Wanen.

In de spiegel van Loki vind je ook weer zijn kracht van vormverandering terug. Want Loki kan iedere vorm aannemen, ieder beeld neerzetten. En weet je dan nog waar je naar kijkt?

ZET EEN KAARS VOOR JE RAAM VANNACHT………
Een aspect van Loki wat nog niet besproken is, is het vuur. Volgens verschil-lende schrijvers is zijn associatie met vuur pas in de 18e eeuw ontstaan. De naam Loki zou (ten onrechte) verbonden zijn met de reus Logi (‘vuur’). Toch vind ik de connectie tussen Loki en vuur bijzonder goed gekozen. Vuur is ook een element wat verandering brengt. Het verandert alles wat het aanraakt. Het kent dezelfde paradox: het is een fantastisch hulpmiddel, maar ook een bijzonder verwoestend element. Het kan heerlijk zijn om met vrienden tot diep in de nacht om een kampvuur te zitten. En zonder vuur zou de bereiding van ons eten er heel anders uitzien. Datzelfde vuur kan echter ook je huis afbranden, of je kan erdoor verminkt raken.

Loki is dus hoe dan ook een god waarmee je je nooit hoeft te vervelen. Als er niks gebeurt, zorgt hij daar zelf wel voor. Met Loki kun je alle kanten uit. Zelfs de goeie.

Kleur	Rood
Element	Vuur
Dier	Vos, ekster, vlo
Runen	Dagaz, Fehu, Kenaz

Eindnoten:

- Bronnen:
  - Dictionary of Northern mythology – Rudolf Simek
    D.S. Brewer, Suffolk 1993
  - Edda: Goden en heldenliederen uit de Germaanse oudheid – vertaling van Jan de Vries
    Ankh Hermes, Deventer 1994, negende druk
  - The Prose Edda of Snorri Sturluson: tales from Norse mythology
    University of California Press, Berkely, Los Angeles, Londen, 1984
  - Teutonic Religion: folk beliefs & practices of the Northern Tradition – Kveldulf Gundarsson
    Llewellyn Publications, St. Paul Minnesota, 1993
  - Van Aegir to Ymir: personages en thema’s uit de Germaanse en Noordse mythologie – Paula Vermeyden i.s.m. Arend Quak
    Sun, Nijmegen 2000
  - Worshipping Loki – Alice Karlsdottir
    http://loki.ragnarokr.com/pipakrit.htm, 1995
  - artikel uit: Kwartaaltijdschrift ‘Balder’, Herfstevening 2001, nummer 17